Opactwo Cystersów w Koronowie

---

Historia

Początek istnienia opactwa cysterskiego w Koronowie jest ściśle związany z opactwem w Byszewie. Zakonnicy, których przybycie miało miejsce w 1256 roku, zostali sprowadzeni do Byszewa z Sulejowa, będącego ich klasztorem macierzystym. Niestety, ze względu na nieustanne starcia z Krzyżakami oraz ostateczne zniszczenie opactwa w Byszewie w 1283 roku, cystersi postanowili przenieść swoją siedzibę. Nową lokalizacją stała się wieś Śmiewce, znana również z nazw Smevce lub Smeysche, usytuowana w dolinie rzeki Brdy.

Przeniesienie siedziby pozwoliło na lepszy rozwój opactwa dzięki dogodnemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków handlowych, co stwarzało znacznie lepsze warunki niż poprzednia lokalizacja. Pierwsi zakonnicy dotarli do klasztoru, w którym rozpoczęto nazywać go Nowym Byszewem, na początku marca 1289 roku. W 1368 roku opactwo uzyskało od króla Kazimierza Wielkiego przywilej lokacji miasta na prawie magdeburskim, co po nadaniu nazwie klasztoru zaowocowało powstaniem Koronowa. Przywilej targowy oraz zezwolenie na organizację dwóch jarmarków rocznie również pochodziły z tego okresu, zostały wydane przez Kazimierza Jagiellończyka.

Mimo trudnych warunków topograficznych, zakonnicy godnie podjęli się wyzwania budowy kościoła i klasztoru. Proces budowy kościoła, który trwał od 1289 roku do połowy XIV wieku, podzielił się na dwie fazy. W pierwszej powstało prezbiterium, a w drugiej korpus nawowy. Równolegle budowane były zabudowania klasztorne. Dzięki bliskości Byszewa, które znajdowało się w odległości około 9 km, niemożliwe było konieczność wznoszenia obiektów przejściowych, co znacznie ułatwiało przenoszenie opactwa oraz budowę stałych budynków. Kościół przeszedł gruntowną przebudowę w końcu XVII wieku, co nadało jego wnętrzu barokowy wygląd.

Do końca XIV wieku opactwo przeżywało dynamiczny rozwój, osiągając majątek składający się z mniej więcej pięćdziesięciu wsi rozsianych na szerokim obszarze wokół siebie. Nieszczęścia rozpoczęły się wraz z wojną z Krzyżakami w 1410 roku. W wyniku walki pod Koronowem mnisi musieli opuścić klasztor, a w 1414 roku Krzyżacy zniszczyli miasto. Kolejne poważne straty miały miejsce w czasie wojen husyckich w 1433 roku. Odbudowa sytuacji miała miejsce dopiero po zawarciu pokoju toruńskiego, który zakończył wojnę trzynastoletnią, co przyczyniło się do tego, że Koronowo przestało być miastem nadgranicznym. W kolejnych latach klasztor zyskał przywileje, które nadawali Jan Olbracht, Zygmunt Stary oraz Zygmunt August.

Po bitwie z Krzyżakami w 1410 roku w kościelnej krypcie pochowano żołnierzy, co zostało opisane przez Jana Długosza. Mimo wskazania na to wydarzenie, do tej pory w kościele nie zlokalizowano krypty, w której mógłby spoczywać ktoś inny niż zakonnicy. Podobnie sytuacja przedstawia się w odniesieniu do zmarłego w 1377 roku księcia słupskiego Kaźka, syna księcia pomorskiego Bogusława V. Istnieją przypuszczenia, że pod kościołem mogą istnieć nieodkryte krypty, a także nie wyjaśniono zamurowania w XVII wieku klasztornych lochów, w których umieszczono skrzynie z kruszcem na wypadek pożaru. Fakt ten jest znany z źródeł historycznych, a skarby zostały nieskutecznie poszukiwane przez Niemców w czasie II wojny światowej.

Przetrwały trudne okresy, gdy klasztor zmagał się z następstwami potopu szwedzkiego oraz wojny północnej. Na początku XVIII wieku klasztor zaangażował się w spór z biskupem włocławskim dotyczący jurysdykcji nad klasztorem, który zakończył się korzystną dla zakonu decyzją audytora papieskiego. Niestety, po pierwszym rozbiorze Polski klasztor znalazł się pod pruskim zaborcą, a w 1819 roku, kiedy konwent liczył zaledwie 14 zakonników, został skasowany przez władze pruskie. Kościół cysterski przekształcono w parafialny i był użytkowany wspólnie przez katolików oraz ewangelików. Budynki klasztorne przekształcono na więzienie, a młyny zlokalizowane nad Brdą przeszły w prywatne ręce.

Architektura kościoła i klasztoru

Budowanie kościoła rozpoczęto w 1289 roku, a za autora projektu uznaje się mnicha Theodricusa. Struktura kościoła, zbudowanego z cegły w typowym dla epoki stylu gotyckim, przybiera formę trójnawowej bazyliki z transeptem oraz dwoma rzędami kaplic. Proces budowy realizowany był w trzech fazach: w XIII oraz XIV wieku, a następnie na przełomie XVII i XVIII wieku. To właśnie wtedy opat Ignacy Bernard Gniński (1686-1706) dokonał znaczących zmian w wnętrzu, przekształcając je z gotyckiego na barokowy styl. W efekcie, północny rząd kaplic zachował gotycki charakter, natomiast południowy został wzbogacony o elementy barokowe.

Wspaniałe wyposażenie kościoła oraz jego architektoniczne detale stanowią wyjątkowy atut tego miejsca. W prezbiterium można podziwiać dwa gotyckie, ceramiczne wsporniki sklepienne o maskowych kształtach. Fragmenty fryzu z XIV wieku zdobią zewnętrzne ramię transeptu, wykonane z barwnych, glazurowanych płytek ceramicznych z różnorodnymi przedstawieniami. Sklepienia są bogato zdobione dekoracjami stiukowymi, co dodaje miejscu wyjątkowego klimatu.

W barokowym wnętrzu szczególną uwagę przykuwają: główny ołtarz, w którym znajdują się dzieła Bartłomieja Strobla, oszałamiające stalle, a także dziesięć obrazów ukazujących ważne momenty z historii klasztoru. Chór muzyczny stylu rokokowego oraz ambona z XVII wieku również zasługują na wymienienie. Główny ołtarz, którego budowę zakończono w 1738 roku, to dzieło lokalnego cystersa Alanusa Chilickiego. Ołtarz, wykonany z drewna, polichromowany i złocony, przyozdobiony jest motywami roślinnymi oraz baldachimem z figurą św. Benedykta Papieża. W ołtarzu widnieją dwa obrazy Strobla – Wniebowzięcie NMP z Janem Ewangelistą i Apostołami oraz Powitanie Maryi przez Chrystusa w górnej części.

W XVIII wieku zabudowania klasztorne przeszły gruntowną przebudowę. Zniszczono pierwotne budynki, a na ich miejscu wzniesiono nowe, barokowe. Równocześnie, na południe od klasztoru, zrealizowano rezydencję opata. Znaczącą zmianą, która miała miejsce w 1819 roku, była decyzja króla Fryderyka Wilhelma III o przekształceniu zabudowań poklasztornych w więzienie. Na nową funkcję zaadaptowano wszystkie budynki zlokalizowane po wschodniej i południowej stronie świątyni, w tym pałac opata i furtę klasztorną. Prace adaptacyjne zachowały pierwotny zamysł architektoniczny oraz wiele elementów oryginalnej struktury.

W drugiej połowie XIX wieku rozebrano południowo-wschodni narożnik, projektując w jego miejsce nowy, pięciokondygnacyjny budynek więzienny. W 1871 roku powstał charakterystyczny pawilon zwany „Trojanem”, który do dziś dominuje nad innymi zabudowaniami. Dodatkowo, wzdłuż południowej krawędzi dziedzińca umiejscowiono obiekt gospodarczy, prawdopodobnie kuchnię, która obecnie pełni rolę kaplicy więziennej oraz magazynu. Na dzień dzisiejszy, pałac opacki, aktualnie pełniący funkcję mieszkalną dla personelu zakładu karnego, znajduje się w złym stanie technicznym.

Chociaż cele założenia klasztoru uległy zmianie na przestrzeni wieków, jego historia i złożona architektura pozostają fascynującym świadectwem minionych czasów. Aby poznać więcej szczegółów dotyczących bazyliki, warto zapoznać się z artykułem dostępnym pod tym linkiem: Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie.

---

Oceń: Opactwo Cystersów w Koronowie

---